In deze COI Focus bestudeert Cedoca de migratiebewegingen van Afghanen sinds de machtsovername door de Taliban in augustus 2021. Cedoca raadpleegde hiervoor voornamelijk bronnen die dateren van na augustus 2021. Omwille van hun relevantie en voor een goed begrip van de context van migratie in Afghanistan, werden ook enkele oudere bronnen geconsulteerd en opgenomen. Cedoca sloot het onderzoek voor deze COI Focus af op 15 november 2023.
Migratie wordt omschreven als een belangrijke component van de Afghaanse geschiedenis en een fenomeen dat ingebakken zit in de Afghaanse maatschappij en cultuur. De machtsovername door de Taliban in augustus 2021 heeft volgens bronnen niet geleid tot een uitzonderlijk grote nieuwe migratiegolf. Toch blijft het verlangen om te emigreren groot en geeft meer dan de helft van de Afghaanse bevolking aan het land te willen verlaten. De de facto Talibanautoriteiten, volgens bronnen zich ervan bewust dat ze de talenten, vaardigheden en ervaring van hun bevolking nodig hebben, verkondigen in hun officiële communicatie sinds de machtsovername echter een duidelijke boodschap waarin ze de Afghaanse bevolking vragen het land niet te verlaten en de reeds uitgeweken Afghanen aansporen terug te keren om het nieuwe bestel te ondersteunen.
Anno 2023, twee jaar sinds de machtsovername door de Taliban, blijkt er nog steeds onduidelijkheid over het nieuwe wettelijke en gerechtelijke systeem in Afghanistan. De Grondwet van 2004 en alle onder de voormalige Republiek uitgevaardigde wetten en reguleringen werden afgeschaft omdat ze niet in overeenstemming zijn met de sharia. Volgens de VN bevindt Afghanistan zich in een vacuüm op het gebied van de rechtsstaat, wat de onzekerheid over eventuele ad-hoc-regelgevingen van de nieuwe autoriteiten aanwakkert. Ook op het gebied van de individuele rechten met betrekking tot emigratie en terugkeer naar Afghanistan is onduidelijkheid ontstaan sinds augustus 2021. Bronnen geven aan niet op de hoogte te zijn van enige actuele Talibanwetgeving of de uitvaardiging van specifieke verordeningen en decreten over migratie sinds de machtsovername.
Sinds het voorjaar van 2022 is de internationale luchthaven van de Afghaanse hoofdstad Kaboel opnieuw operationeel. Anno 2023 is er dagelijks vertrek en aankomst van zowel binnenlandse als internationale vluchten wereldwijd. Anno 2023 zijn er geen directe vluchten naar Afghanistan mogelijk vanuit de EU. Wel is het mogelijk om dagelijks via Istanboel, Abu Dhabi of Dubai vanuit Brussel naar de internationale luchthaven van Kaboel te vliegen. De vluchten naar Kaboel worden verzorgd door Ariana Afghan Airlines, Kam Air, Jeju Air en (sinds november 2023 ook) Fly Dubai. De immigratieprocedure op de luchthaven van Kaboel verloopt grotendeels zoals voordien. De controle van passagiers die aankomen wordt omschreven als grondig en wordt nog steeds uitgevoerd door voormalig immigratie- en luchthavenpersoneel, dat naar verluidt geleidelijk aan vervangen wordt door Talibanpersoneel in uniform. Anno 2023 zijn de Taliban en hun inlichtingendienst (GDI) aanwezig op de luchthaven.
De vraag naar paspoorten in Afghanistan blijkt veel hoger dan het aanbod, wat resulteert in lange wachttijden. Omwille van de veiligheid en door technische problemen worden regelmatig onderbrekingen gemeld in de werking van de paspoortkantoren, zowel in Kaboel als in de provincies. Er wordt ook gerapporteerd over omkoping, het betalen van smeergeld en het belang van het hebben van persoonlijke connecties met de de facto autoriteiten bij het verkrijgen van een paspoort in Afghanistan. Sinds de machtsovername door de Taliban in augustus 2021 worden geen nieuwe paspoorten meer uitgereikt door buitenlandse missieposten. Sommige consulaten in Europa, zoals de Afghaanse ambassade in Brussel, kunnen machine-leesbare paspoorten wel verlengen (met vijf jaar) door er een vignet op aan te brengen. Sinds augustus 2021 is de aanvraag van een taskara vanuit het buitenland niet meer mogelijk.
Sinds augustus 2021 heeft de EU alle terugkeerovereenkomsten met Afghanistan opgeschort. Ook een aantal afzonderlijke Europese landen besloten tot opschorting van gedwongen uitzetting. De status van dit soort afspraken is na de machtsovername door de Taliban niet meer duidelijk. Volgens bronnen heeft er in 2022 en tijdens de eerste maanden van 2023 geen gedwongen terugkeer plaats gevonden vanuit Europa naar Afghanistan. Tijdens het onderzoek voor deze COI Focus vond Cedoca slechts enkele uitzonderingen hierop, een handvol meldingen van gedwongen terugkeer naar Afghanistan uit Europese of westerse landen na 15 augustus 2021. In zo goed als al deze gevallen gaat het om personen die binnen een bepaalde context werden teruggeleid of een specifiek profiel hebben.
Sinds Turkije in januari 2022 commerciële vluchten naar Kaboel heeft hervat, verschijnen doorlopend berichten over deportaties van Afghaanse migranten. Doorheen 2022 zou het om bijna 70.000 personen gaan, in 2023 gaat het opnieuw om duizenden mensen. De terugleidingen vanuit Turkije gebeuren voornamelijk per vliegtuig. Verschillende bronnen rapporteren over mishandeling, vernedering en het gebruik van geweld door de Turkse autoriteiten ten aanzien van Afghaanse migranten. Volgens bronnen is het onduidelijk of er een terugkeerovereenkomst bestaat tussen Turkije en de de facto Talibanautoriteiten. Naast deze deportaties via de lucht zijn er ook berichten over Afghanen die over land worden teruggedreven uit de grensgebieden van Oost-Turkije naar Iran.
Ook in de buurlanden Iran en Pakistan worden Afghaanse migranten geconfronteerd met pesterijen, intimidatie, mishandeling, detentie en deporaties door hun gastlanden. Zowel in 2022 als in 2023 verschijnen regelmatig berichten over (voornamelijk illegale) Afghaanse migranten die teruggestuurd worden naar Afghanistan. Ook worden er heel wat gedetineerde Afghanen uit Iran en Pakistan gerepatrieerd. Deze gedwongen terugleidingen gebeuren allemaal over land. In 2022 en tijdens de eerste helft van 2023 gaat het vooral om 100.000en Afghanen die worden teruggestuurd uit Iran. In het najaar van 2023 komt ook een massale deportatiegolf vanuit Pakistan op gang wanneer de Pakistaanse autoriteiten begin oktober aankondigen dat alle migranten die illegaal in Pakistan verblijven het land zullen moeten verlaten. Zij die niet vrijwillig vertrokken zijn tegen 1 november 2023 zullen gearresteerd en gedeporteerd worden. Midden november 2023 zouden reeds meer dan 300.000 Afghaanse migranten Pakistan verlaten hebben sinds de bekendmaking van dit deportatiebeleid.
Bronnen geven aan dat het onbekend is hoeveel Afghanen er vrijwillig teruggekeerd zijn naar Afghanistan vanuit westerse landen sinds de machtsovername door de Taliban in augustus 2021. Vrijwillige terugkeer naar Afghanistan vanuit naburige landen wordt opgevolgd door UNHCR. Volgens deze data gaat het in 2022 om bijna 6.500 personen en in de eerste negen maanden van 2023 om bijna 13.000 personen. De meerderheid van deze Afghaanse migranten komt uit Pakistan. Deze vrijwillige terugkeer heeft volgens UNHCR vooral te maken met sociaaleconomische motieven, de wens voor familiehereniging, de (vermeende) verbeterde veiligheidssituatie in Afghanistan en de vrees voor arrestatie in het gastland.
Verschillende bronnen bevestigen dat er sinds de machtsovername door de Taliban in augustus 2021 naast definitieve terugkeer naar Afghanistan ook sprake is van tijdelijke terugkeer van Afghanen naar hun thuisland. Hierbij worden familiebezoek, zakenbelangen en het beheer van eigendommen aangehaald als mogelijke redenen voor een tijdelijke terugkeer.
In maart 2022 richten de de facto Talibanautoriteiten de Commission for the Return and Communications with Former Afghan Officials and Political Figures op, dewelke operationeel is sinds mei 2022. De Taliban roepen politieke leiders en ambtenaren van de voormalige regering, maar ook investeerders, zakenlui en academici die het land hebben verlaten op om terug te keren naar Afghanistan, beloven hun veiligheid te zullen garanderen en hun een functie aan te bieden binnen de nieuwe administratie. Sporadisch verschijnen berichten over voormalige hooggeplaatste figuren die effectief zijn teruggekeerd. Begin oktober 2023 zou dit aantal opgelopen zijn tot bijna 700 personen. Volgens bronnen worden de beloftes van de Commissie in de praktijk echter niet altijd nagekomen.
Meerdere bronnen geven aan dat er weinig concrete informatie is over de huidige situatie van Afghanen die terugkeren naar Afghanistan, zowel vanuit het Westen als vanuit naburige landen. De beschikbare informatie hierover wordt omschreven als gering, beperkt en vaak eerder anekdotisch. Bronnen wijzen erop dat er geen systematische opvolging gebeurt van individuele Afghanen die terugkeren door de moeilijkheid om op het terrein monitoringsactiviteiten te ontplooien. Verder wordt de Afghaanse maatschappij omschreven als zeer divers en complex, wat eveneens weerspiegeld wordt in de wijze waarop de de facto Talibanautoriteiten het land besturen. Er is bijgevolg steeds (lokale) variatie in interpretatie en houdingen mogelijk, ook wat betreft de wijze waarop mensen die terugkeren naar Afghanistan worden gepercipieerd en behandeld. Mogelijke reacties ten aanzien van terugkeerders vanwege de de facto Talibanautoriteiten of vanwege de Afghaanse gemeenschap zullen, volgens bronnen, dus steeds afhankelijk zijn van verschillende factoren, zoals het individuele profiel van de persoon die terugkeert, het netwerk dat deze persoon heeft in Afghanistan en de plaats, context en familiale situatie waar deze persoon naar terugkeert. Verschillende bronnen geven echter wel aan geen weet te hebben van systematische acties vanwege de de facto Talibanautoriteiten ten aanzien van teruggekeerde Afghaanse migranten, louter omdat ze zijn teruggekeerd uit een westers land (tenzij er bijkomende redenen zijn, bijvoorbeeld bij mensen met een bepaald profiel, zoals voormalig ANDSF-personeel).
Politique de traitement
Au cours des décennies précédentes, les conditions générales de sécurité en Afghanistan étaient en grande partie déterminées par un conflit armé interne de longue durée, en raison duquel un grand nombre de personnes ont été déplacées à l’intérieur du pays ou se sont réfugiées à l’étranger. Après de nombreuses années de conflit opposant les autorités nationales, leurs forces de l’ordre et les troupes étrangères aux groupes d’insurgés, comme l’ISKP et les talibans, ces derniers ont repris le pouvoir en août 2021.
La fin des combats entre les autorités et les talibans s’est accompagnée d’une forte diminution des violences liées au conflit et d’une baisse significative du nombre de victimes civiles. Afin d’évaluer le besoin de protection internationale, le commissaire général tient compte du fait que le contrôle exercé par les talibans sur tout le territoire afghan a un impact non négligeable sur la situation en matière de droits de l’homme dans le pays et sur le risque couru par de nombreux Afghans en cas de retour.
À la suite de la prise de pouvoir par les talibans, le commissaire général avait annoncé une suspension partielle des décisions. Entre le 15 août 2021 et le 1er mars 2022, aucune décision négative n’a été prise concernant les demandeurs afghans. L’on a cependant toujours pu établir qu’il existait manifestement un besoin de protection pour un très grand nombre de personnes. Dès lors, des décisions positives, de reconnaissance du statut de réfugié, ont encore été prises durant cette période. Cela a été le cas de beaucoup de personnes qui avaient été évacuées de Kaboul.
Début mars 2022, il a été mis un terme à cette suspension. Depuis lors, le CGRA prend à nouveau des décisions dans le cadre de tous les dossiers.
Le CGRA a comme mission d’examiner individuellement pour tous les demandeurs d’une protection internationale s’il existe un besoin de protection. Il le fait sur la base des définitions du réfugié et de la protection subsidiaire établies par la loi et les conventions internationales. La mission du CGRA n’est pas de procéder à une évaluation « politique » d’un régime et d’octroyer un statut de protection sur cette base.